Hoe pakken gemeenten schuldenproblematiek aan?

Nederland is een rijk land, toch raken steeds meer mensen in de schulden. Gemeenten proberen het tij te keren. Hoe pakken zij de schuldenproblematiek aan? Wat werkt? En moet er niet een landelijke aanpak komen?

Een derde van de mensen die in armoede leeft, zo concludeerde het CBS in juli 2025, kampt met aanzienlijke schulden: in totaal zo’n 163 duizend mensen. Ook onder de ‘bijna-armen’ is de problematiek groot. 22 procent, oftewel zo’n 265 duizend mensen, zit in stevige financiële problemen. 

Dat heeft verschillende oorzaken. Het kan bijvoorbeeld door een persoonlijke studieschuld komen, maar ook door grotere maatschappelijke ontwikkelingen. Denk aan de energiecrisis of de legalisering van de gokindustrie, waardoor de drempel om te gokken voor veel mensen werd verlaagd. Schuldhulpverlening is in Nederland wettelijk belegd bij de gemeenten. Voor hen wordt dit een steeds grotere kostenpost: uit onderzoek van KRO Pointer bleek eind 2024 dat de uitgaven aan schuldhulpverlening met 32 procent zijn gestegen. 

Vroegsignalering
Als het om schulden gaat, is voorkomen beter dan genezen. In de hoofdstad hebben ze daar succes mee. “In Amsterdam zetten we stevig in op vroegsignalering”, laat wethouder Marjolein Moorman (Schuldhulpverlening) weten. Wanneer betalingsachterstanden van inwoners zich opstapelen, wil de gemeente dat zo snel mogelijk weten. Dat staat of valt met meldingen van schuldeisers, zoals zorgverzekeraars en woningcorporaties. “Sinds 2021 is het wettelijk verplicht om betalingsachterstanden te melden. Maar in Amsterdam maken we daar al sinds 2008 afspraken over met schuldeisers.”

Contact leggen
De afgelopen jaren zijn die afspraken flink uitgebreid. In 2021 deden ruim 50 partijen meldingen bij de gemeente, inmiddels zijn dat er meer dan 350. “Ook experimenteren we met nieuwe melders, zoals DUO en de Belastingdienst.” Zodra meldingen binnenkomen, gaan de Vroeg Eropaf-teams van de buurtteams naar de mensen toe. “We investeren meteen heel intensief in contact leggen. We doen meerdere pogingen, en gaan als het nodig is ook op huisbezoek.” Die aanpak werpt zijn vruchten af. In 2024 wist de gemeente in 81 procent van de gevallen contact te maken, terwijl het landelijk gemiddelde rond de 20 procent ligt. “Dat is vaak de basis om grotere problemen te voorkomen. In Amsterdam schommelt de gemiddelde schuld al jaren rond de 25.000 euro, terwijl dat landelijk ongeveer 40.000 euro is.” 

Lees verder onder de afbeelding.

Pauzeknop
Het lukt niet altijd om mensen op tijd in beeld te krijgen. Zodra iemand eenmaal in de schulden zit, is het zaak om rust en ruimte te creëren, aldus Moorman. “Mensen met schulden kunnen hun financiële situatie vaak niet meer goed overzien. Als alle schuldeisers dan ook nog druk blijven uitoefenen en incassomaatregelen nemen, zorgt dat alleen maar voor extra stress.” Amsterdam is daarom als eerste gemeente gaan experimenten met een nieuwe maatregel: de zogeheten pauzeknop. Die zet tijdelijk alle incassotrajecten stop. “Daarmee ontstaat rust en kunnen mensen stappen zetten richting een oplossing.” 

Wereldnieuws
Soms is de schuldenproblematiek zó groot dat er meer nodig is. Immerloo II, in de Arnhemse wijk Malburgen, is het armste postcodegebied van Nederland. “De schuldenproblematiek was daar zo heft ig dat het radicaal anders moest”, vertelt Marloes Kos, projectleider bij het Nationaal Programma Arnhem-Oost. In 2024 startte het Nationaal Programma Arnhem-Oost een experiment: Immerloo Schuldenvrij. Gedurende twee jaar worden bewoners uit de schulden geholpen. Het initiatief kreeg wereldwijde aandacht. ‘Nederlandse stad test radicaal schuldenkwijtscheldingsplan voor arme gezinnen’, kopte The Guardian. Op basis van gegevens over betalingsachterstanden bracht het projectteam gezinnen met vermoedelijk problematische schulden in kaart. Vervolgens gingen medewerkers de deuren langs: ‘We hebben vernomen dat u betalingsachterstanden hebt. Kunnen wij u helpen?’ 

Op de grond slapen
“De schulden bij de gezinnen variëren van 5.000 tot wel 150.000 euro”, vertelt Kos. Maar wat ze aantroffen, ging veel verder dan financiële problemen. “We zien huishoudens waarin alles vastzit. Kinderen die thuiszitten, omdat de spanning in het gezin te groot is. Problemen die zich doorzetten in de volgende generatie. Men heeft fysieke en mentale klachten.” Het eerste doel was vertrouwen winnen. “Zodra we binnenkomen, doen we wat nodig is, op welk vlak dan ook”, zegt Kos. Hiervoor is een zogenaamd doorbraakbudget beschikbaar: “Is er een voedselpakket nodig? Dan regelen we dat. Slapen kinderen op de grond? Dan zorgen we voor bedden. Dat schept vertrouwen.” Vervolgens gaat het projectteam in gesprek met schuldeisers om een deel van de schuld kwijt te schelden. Normaal gesproken wordt het resterende bedrag in achttien maanden afgelost, maar dat is in dit geval niet nodig. “We werken samen met private stichtingen die het restbedrag opkopen.” Op dit moment doen 23 huishoudens mee, dat moeten er veertig worden. “We zien kinderen weer naar school gaan. Gezinnen die medische zorg vragen. Mensen die operaties laten uitvoeren waar ze eerder de ruimte niet voor hadden. En bewoners die weer aan het werk gaan.” 

Gemeenten experimenteren druk met manieren om hun bewoners uit de schulden te helpen. Maar daar zit ook een nadeel aan: hoe goed je geholpen wordt, hangt af van waar je woont. Dat concludeerde ook de Nationale Ombudsman. Sinds 2024 is er een nieuw plan ingevoerd om de schuldhulpverlening gelijk te trekken en de ‘basisdienstverlening’ voor alle gemeenten hetzelfde te maken. De Rijksoverheid stelde daarvoor 40 miljoen euro beschikbaar. Een landelijke aanpak helpt gemeenten ook hun werk beter te doen. Wethouder Moorman wijst op de pauzeknop: “Zo’n instrument werkt pas écht als het landelijk wordt toegepast. Veel schuldeisers wilden meewerken, maar konden hun incassoprocessen niet alleen voor Amsterdammers aanpassen.” Daarom riep Amsterdam de Rijksoverheid op een Landelijke Pauzeknop te ontwikkelen. “Dat is opgepakt. Hopelijk is er komend jaar een definitief instrument beschikbaar voor alle gemeenten. Dat zou een grote stap zijn.”

Toch is ook dat niet genoeg. Het hele systeem moet op de schop, aldus Moorman. Ze verwijst naar een studie van de Hogeschool van Amsterdam uit 2024 over 35 jaar schuldenbeleid. “De conclusie: schuldenproblematiek is met name een systeemprobleem, vooral door het ingewikkelde toeslagenstelsel. Daardoor komen mensen in de problemen.” Het Rijk speelt hierin een cruciale rol. “Het sociaal minimum moet omhoog, het toeslagenstelsel moet worden afgeschaft en er moet een wettelijk recht komen op een incassopauze. Alleen zo kunnen we hardnekkige schulden effectief terugdringen."