'Net boven de armoedegrens is het leven een wankel evenwicht'

Bestaanszekerheid voorkomt dat armoede ontstaat. Daarom is werken aan bestaanszekerheid essentieel. Hoe doen we dat in Nederland en wat doet het Leger des Heils daarin? Kans spreekt econoom Anna Custers en programmamanager Marjolijn van Gerven van het Leger des Heils.

Bestaanszekerheid betekent dat iemand voldoende middelen en mogelijkheden heeft om in zijn basisbehoeften te voorzien en mee te kunnen doen in de samenleving. Daarnaast gaat het ook over zekerheid voor de toekomst. Dat je daarin kunt voorzien, voor jezelf en je dierbaren. Denk aan: voldoende inkomen, een woning, toegang tot zorg en onderwijs en een sociaal netwerk om op terug te vallen. Hoe goed we de dingen in Nederland ook proberen te regelen, nog steeds vallen mensen buiten de boot. Zoals mensen zonder werk
of woning of mensen met schulden, stress, ziektes of andere beperkingen. Een groot deel van de doelgroep van het Leger des Heils valt hieronder. De mensen die het Leger des Heils ondersteunt, hebben vaak te maken met een opeenstapeling van ingrijpende levensgebeurtenissen. Deze problemen versterken elkaar en vergroten de kwetsbaarheid voor onder andere mensenhandel, criminaliteit, dakloosheid en sociaal isolement. Statistieken van het CBS en SCP tonen aan dat de armoede in Nederland de afgelopen jaren licht daalde. Toch staat de bestaanszekerheid van een omvangrijke groep onder druk.

'Wat we steeds vaker zien, is dat mensen nét genoeg hebben om niet onder de armoedegrens te vallen, maar dat hun leven desondanks instabiel en stressvol is. Deze groep heeft te maken met stijgende vaste lasten, flexibele contracten, onzekerheid op de woningmarkt en hoge zorgkosten. Mensen die net boven de armoedegrens leven, zitten vaak in een wankel evenwicht. Eén gebeurtenis – een scheiding, verlies van werk, ziekte – kan alles laten kantelen.’ Aan het woord is Anna Custers. Zij is sinds 2022 lector Armoede Interventies aan de Hogeschool van Amsterdam en richt zich op het beter begrijpen van armoede en schuldenproblematiek. Met haar team onderzoekt ze welke soorten armoedeinterventies wel of niet effectief zijn voor welke burgers. ‘Helaas is er niet één knop waarop je kunt drukken waarmee het is opgelost. Ook is er een verschil tussen armoedebestrijding en verbetering van bestaanszekerheid. Waar armoedebestrijding zich richt op het verlichten van acute nood, richt bestaanszekerheid zich op het creëren van structurele oplossingen die voorkomen dat mensen überhaupt in armoede belanden. Het verschil tussen deze benaderingen is cruciaal om echte vooruitgang te boeken. In plaats van achteraf te repareren, voorkomt bestaanszekerheid dat armoede ontstaat.’

De toenemende bestaansonzekerheid is een gevolg van trends die samenkomen, stelt Anna. Zoals de inflatie die huishoudens hard raakt. ‘Maar het is ook een gevolg van ons ingewikkelde sociale zekerheidsstelsel, waarin mensen gemakkelijk verdwalen.’ Ze pleit dan ook voor vereenvoudiging van het stelsel, waarbij de focus wordt verlegd van symptoombestrijding naar preventie en structurele oplossingen. ‘Dit vraagt om een andere manier van denken, werken en beleid maken. In plaats van steeds weer middelen vrij te maken om acute armoede te verlichten, moeten we investeren in systemen die bestaanszekerheid garanderen.’ Het is niet voldoende om alleen aan de inkomensknoppen te draaien. Natuurlijk is geld belangrijk. Maar als het sociale zekerheidssysteem complex en wantrouwend blijft, verandert er weinig. Mensen krijgen bijvoorbeeld een toeslag, maar verliezen deze weer zodra ze iets bijverdienen. Die onzekerheid houdt mensen gevangen. Een basisinkomen voor sommige groepen kan helpen, maar alleen als het gepaard gaat met vereenvoudiging van het systeem en meer vertrouwen in burgers.’ 

Anna vertelt dat gemeenten als Amsterdam, Tilburg en Utrecht experimenteren met een andere aanpak: vroegsignalering van schulden, het verhogen van het minimum inkomen, het instellen van een pauzeknop bij schuldhulpverlening en het proactief toekennen van lokale regelingen zoals de stadspas. Daarnaast zijn laagdrempelige inloopspreekuren in buurthuizen en een integrale aanpak op wijkniveau onmisbaar om mensen tijdig en vanuit een vertrouwensband te benaderen. De combinatie van acute noodhulp én werken aan duurzame oplossingen sluit naadloos aan bij de visie van William Booth, oprichter van het Leger des Heils. Marjolijn van Gerven, programmamanager bij het Leger des Heils en ambassadeur van de VN-doelstelling om wereldwijd armoede terug te dringen, licht toe: ‘Booth pleitte in de 19e eeuw al voor betere leefomstandigheden voor de allerarmsten in Londen. Hij richtte gaarkeukens, nachtopvangen en werkhuizen op voor directe hulp, maar investeerde ook in onderwijs en werkprogramma’s om mensen zelfredzaam te maken. Zijn overtuiging was dat armoede niet alleen materieel, maar ook moreel en sociaal moet worden bestreden. Die visie leeft voort in ons werk vandaag de dag.’

Het Leger des Heils biedt nog steeds directe hulp, zoals voedsel en kleding, in combinatie met ondersteuning gericht op het versterken van bestaanszekerheid. Denk aan huisvesting, verslavingszorg, psychiatrische hulp en begeleiding naar werk. ‘Onze buurthuiskamers spelen een centrale rol in de armoedebestrijding’, gaat Marjolijn verder. ‘Ze zijn aangesloten bij de Alliantie Vrijwillige Schuldhulp, die samenwerking tussen lokale vrijwilligersorganisaties stimuleert. Ook hebben we de pilot Spaarkringen opgezet, waarmee mensen leren sparen. De buurthuiskamer is een plek van ontmoeting, waar mensen hun sociale netwerk en zelfvertrouwen kunnen opbouwen. Er is ook ruimte voor geloof en zingeving – aspecten die vaak onderbelicht blijven in armoedebeleid, maar voor ons juist essentieel zijn.’ 

Met deze inzet draagt het Leger des Heils actief bij aan de Sustainable Development Goals (SDG’s) – een internationale ontwikkelagenda van de Verenigde Naties om te komen tot een betere, rechtvaardige wereld. Vooral SDG 1 – het uitbannen van armoede – sluit nauw aan bij het werk van het Leger des Heils, maar door de brede aanpak worden ook andere sociale doelen geraakt. Als je vermoed dat iemand worstelt met bestaansonzekerheid, kun je dan iets betekenen? Anna: ‘Jazeker! Als je vermoedt dat iemand het moeilijk heeft, kun je simpelweg vragen: hoe gaat het met je? Kan ik iets voor je doen? Zo bied je iemand de kans zijn hart te luchten. En door kleine dingen te doen – een keertje koken of oppassen of een lift aanbieden – kun je enorm helpen. Het biedt tijdelijk rust en kan zomaar een eerste stap zijn op weg naar verbetering.’