Twee jaar geleden, rond deze tijd, arriveerden talloze Oekraïense ontheemden in Nederland als gevolg van de oorlog. In korte tijd organiseerde het Leger des Heils noodopvang, in opdracht van gemeenten. Omdat de oorlog nog niet voorbij is, vangen wij ook in onze regio nog steeds op diverse locaties Oekraïense ontheemden op. In totaal begeleiden wij in de regio Noordwest de opvang van ruim 1500 Oekraïense ontheemden in gemeentelijke opvanglocaties. Wel zijn er in het afgelopen jaar veranderingen geweest van locaties en het soort opvang en begeleiding.
Veel geleerd
De opvang van Oekraïners heeft ons als organisatie veel geleerd. Allereerst hebben we geleerd hoe belangrijk het is om snel en effectief te reageren op noodsituaties en humanitaire crises. Daarnaast hebben we geleerd hoeveel veerkracht mensen kunnen tonen in tijden van crisis, en hoe onze steun en zorg het verschil kunnen maken in hun levens.
Rekening houden met cultuurverschillen
Een andere belangrijk les was dat we rekening moeten houden met cultuurverschillen om effectief te kunnen helpen. Zo zijn bijvoorbeeld Oekraïners over het algemeen meer indirect in hun communicatie dan Nederlanders, die bekend staan om hun directheid en openheid. Dit kan leiden tot misverstanden. Ook gaan zij anders om met trauma en stress. Oekraïners zijn meer geneigd om binnen hun gemeenschap steun te zoeken in plaats van via professionele hulp of therapie. Ook merkten wij dat zij meer hiërarchie zijn gewend binnen de samenleving en organisaties, terwijl in Nederland de nadruk meer ligt op gelijkheid en informele omgang. Dit heeft invloed op wat zij verwachten van leiderschap, in dit geval van het management op de opvanglocaties.
Ontheemd raken is een vorm van verlies
Een inzicht dat ons bijzonder heeft geholpen, is de erkenning dat ontheemd raken een vorm van verlies is. Het is een aspect van de crisis dat vaak over het hoofd wordt gezien, maar dat een diepgaande impact heeft op degenen die het treft. Door hier aandacht aan te besteden, waren we in staat om passende begeleiding en zorg te bieden aan de getroffenen. Eén van onze locatiemanagers in Haarlem (Aline Kramer) heeft een laagdrempelige spelinterventie ontwikkeld in het kader van verlieskunde. Met de spelinterventie kan de begeleider laagdrempelig in gesprek gaan met mensen die uit een andere situatie (land) komen en in Nederland opnieuw richting zoeken voor hun (onzekere) toekomst.
Trotse momenten tijdens de opvang
Ook was en is de toewijding van onze medewerkers en vrijwilligers, ondanks uitdagende omstandigheden, een inspiratie voor ons allemaal. We zijn trots op de solidariteit en medeleven in onze diverse gemeenschappen. Mensen, ongeacht achtergrond, helpen, doneren en werken samen. Dit stemt regiomanager Wilco Wolven positief:
Dit toont aan dat menselijkheid universeel is en dat we in staat zijn om bruggen te slaan, zelfs in tijden van crisis.
Van crisissituatie naar stabiele situatie
Onze ervaringen met de opvang van Oekraïense ontheemden hebben ons duidelijk gemaakt dat crisisinterventie vaak een ad-hoc benadering vereist, waarbij de behoeften van de getroffenen centraal staan. Toen de eerste Oekraïense ontheemden aankwamen, moesten gemeenten en zorgaanbieders snel handelen om in de basisbehoeften te voorzien. Dit omvatte het bieden van onderdak, voedsel, medische zorg en psychosociale ondersteuning. Een specifiek voorbeeld is de eerste inrichting en opvang in gedeeltelijk ingerichte gebouwen. Niet alle faciliteiten functioneerden al, voedselvoorzieningen werden binnengebracht door het Leger des Heils cateringbedrijf 50|50 Food.
Naarmate de tijd vorderde, werd duidelijk dat de situatie niet snel zou veranderen en dat een meer duurzame oplossing nodig was. De focus verschoof daarom naar langetermijnplanning en structurele processen. Dit hield in dat er meer (semi) permanente opvanglocaties werden gezocht en ingericht. Er werden onderwijsprogramma's voor kinderen en taalcursussen voor volwassenen opgezet en er werd gewerkt aan integratieprogramma’s waarbij we ontheemden hielpen een zelfstandig bestaan op te bouwen.
Een specifiek voorbeeld van deze langetermijnaanpak is het opzetten van een structurele samenwerking met bijvoorbeeld de GGD, VluchtelingenWerk en wijkverenigingen. Zo boden we naast voeding en onderdak ook juridisch advies, arbeidsbemiddeling, en psychologische ondersteuning.
De uitdaging in dit proces was om een balans te vinden tussen het stabiliseren van de situatie op lange termijn en het behouden van de flexibiliteit om in te spelen op veranderende omstandigheden en behoeften van de ontheemden. Dit vraagt constante evaluatie en aanpassing van de aangeboden diensten en programma's, in samenspraak met de ontheemden zelf.
Vraag om ander soort begeleiding
Een jaar geleden schreven wij dat de meeste bewoners hier iets van hun leven proberen te maken, voor zo lang als ze hier zijn. Nu de situatie voortduurt, merken wij dat er bij de Oekraïense ontheemden steeds meer behoefte is aan toekomstperspectief. Hierbij hoort ook de mogelijkheid om meer zelfstandig te wonen in plaats van in een semipermanente noodopvang. In regio Noordwest zijn er om deze reden in Assendelft en binnenkort ook in Haarlem flexwoningen gerealiseerd. Hier wonen voornamelijk gezinnen in woonunits, waar zij een eigen kook- en douchegelegenheid hebben. Het zou mooi zijn als er in de komende periode nog meer van dit soort woonplekken komen. Dit betekent wel een verandering in het soort begeleiding waar behoefte aan is; er zal minder intensieve begeleiding nodig zijn. Waar bijvoorbeeld op de opvangschepen de begeleiding zelfs ook maaltijdverzorging (door een cataraar) inhoudt, wordt er bij flexwoningen door onze medewerkers alleen maar enkele uren per week begeleiding geboden in de vorm van een spreekuur.
Veranderingen in de opvanglocaties
Waar wij eerst de begeleiding verzorgden van zowel de gemeentelijke opvanglocaties (GOO) als particuliere opvang (POO), is dit gewijzigd naar alleen gemeentelijke opvanglocaties.
Verder zijn er enkele verhuizingen geweest in gemeenten in regio Noordwest.
Den Haag
In Den Haag zijn in november 2023 alle bewoners van de locatie Schildershoek verhuisd naar de opvanglocatie in de ‘SoZa’, waar al bijna 200 mensen woonden. De overige verdiepingen zijn nu ook in gebruik genomen. Op de SoZa wonen nu 379 bewoners, waarvan 130 kinderen onder de 18 jaar.
Hoe de bewoners van de Schildershoek het beleefden om weer te moeten verhuizen en wat er nodig was aan voorbereiding, staat in de digitale Stadskrant nr 10 van de gemeente Den Haag. Bewoner Fatima doet haar verhaal:
Toen ik aankwam had ik niet meer bij me dan mijn kat in mijn rugzak. Nu verhuizen we 30 dozen. We begrepen niet hoe je kon wonen in een kantoor, maar alles is goed georganiseerd. De kamers zijn schoon en warm. De mensen van het Leger des Heils zijn goed en behulpzaam. We vonden het wel jammer om weg te gaan uit de Schildershoek. Dat was ons dorp.
De verhuizing was intens, maar is volgens planning verlopen. De nieuwe bewoners vonden al snel hun plek. Om hen welkom te heten zijn in november de muren van de SoZa voorzien van mooie, kleurrijke schilderingen door onder andere een enthousiaste vrijwilligersgroep van diverse scholen en bedrijven. Hierin is een mooie samenwerking geweest tussen het Leger des Heils en Stichting Present.
Op de SoZa zijn diverse ruimtes voor kinderen aanwezig. Elke maandag en donderdag middag is er een kidsclub voor de kinderen. Tijdens de kidsclub worden diverse activiteiten aangeboden door onze activiteiten begeleiderster. De activiteiten worden ook ondersteund door vrijwilligers. Ook hebben we samen Sinterklaas gevierd. Alle kinderen zijn ingeschreven op scholen in Den Haag. De gemeente verzorgt vervoer in de vorm van schoolbussen en/of fietsen.
Wel merken wij op de SoZa dat ook hier het gebrek aan privacy, met name voor kinderen en tieners, een uitdaging is. Een welkom initiatief was dan ook het jongerenproject dat door de VluchtelingenWerk Nederland werd georganiseerd: ‘Through hardship to the stars’. Hierbij hielden jongeren zich onder andere bezig met thema’s als identiteit en ‘hoe maak je reclame voor jezelf’.
Zaandam
Na 20 maanden (mei 2022 t/m november 2023) opvang op de schepen Lisabelle en Cezanne verhuisden de bewoners eind november naar het aangepaste kantoorgebouw Saendenborch in het centrum van Zaandam. Het aantal bewoners op deze locatie wordt uitgebreid tot rond de 400 bewoners. Dit aantal wordt naar verwachting bereikt in het voorjaar of zomer 2024.
Bij het afscheid van de schepen werd uitgebreid stilgestaan. Op 28 november was er een afscheidsfeest waar burgemeester Jan Hamming de Zaandammers van de Havenbuurt bedankte voor hun ontvangst en begrip voor de Oekraïense medebewoners van de Havenstraat 21 a en b. Het feest werd gehouden in de lounge van de Cezanne omdat de lounge van de Lisabelle al volstond met verhuisdozen. Op 29 en 30 november werd er verhuisd.
Afdelingsmanager Julius de Graaf vat de herinneringen aan de opvang op de schepen samen:
Op 1 december 2023 voer het opvangschip de Lisabelle weg. De Lisabelle met haar eetzaal waar wij van het Leger des Heils en 'onze' 220 Oekraïense ontheemden, de beveiligers, de tolken, vertegenwoordigers van de GGD, VWN en de gemeente Zaanstad, hebben ontmoet en gesproken. Waar wij hebben gelachen en soms ook gehuild.
Dat de situatie alweer snel gewoon was, wordt duidelijk door het bezoek van Sint-Nicolaas aan de nieuwe locatie en het kerstfeest dat werd opgeluisterd met kerstbomen in de 6 woonkamers en de hal. Ook werd er oudjaar gevierd met oliebollen.
Assendelft
In Assendelft heeft de gemeente Zaanstad appartementencontainers gerealiseerd waar men volledig zelfredzaam kan wonen. Vanaf juni 2023 zijn hier 64 tijdelijke flexwoningen door Oekraïense ontheemden in gebruik genomen. Wij bieden daar alleen nog maar enkele uren per week begeleiding in de vorm van een spreekuur.
Haarlem
In de gemeente Haarlem was er opnieuw een wisseling van schip. Heel even lagen er aan het Spaarne drie opvangschepen naast elkaar; daarna bleven de Aurora en Carissima over.
Op de Aurora verblijven veelal Oekraïense ontheemden die al bijna 2 jaar in Haarlem verblijven, vanaf het begin dus. Zeker bij hen is de behoefte aan een meer genormaliseerde manier van wonen groot. Om hen een meer zelfstandige manier van leven te kunnen bieden, heeft de gemeente Haarlem 63 tijdelijke woningen gerealiseerd aan de Laan van Decima 2, nu te noemen als Woudplein, naast station Spaarnwoude. Vanaf 29 februari zullen de bewoners van de Aurora verhuizen naar deze nieuwe woningen. Er kunnen straks 130 mensen wonen, met een optie tot uitbreiding met een 17-tal units later dit jaar. Op deze locatie is er minder behoefte aan intensieve begeleiding door het Leger des Heils. Ook hier zal dat zijn in de vorm van een spreekuur.
De Oekraïense Valeriia beschrijft haar ervaringen op de Alessia en de aanstaande verhuizing tijdens een interview met de gemeente Haarlem:
Het leven op de boot is goed en mijn dochter heeft hier altijd vriendjes en vriendinnetjes om mee te spelen, maar het is wel fijn om straks wat meer ruimte en privacy te hebben. Om een eigen maaltijd te kunnen klaarmaken.
Leidschendam -Voorburg
In de gemeente Leidschendam-Voorburg hebben geen veranderingen plaatsgevonden. Wel hebben hier mooie initiatieven plaatsgevonden, zoals het zomerfeest. Ook worden er veel activiteiten georganiseerd. Bijvoorbeeld iedere zondagochtend een creatieve workshop, 1 x per maand een creatieve masterclass en meerdere keren per maand een kookworkshop. Periodiek worden er danslessen en spelletjesavonden georganiseerd. Daarnaast wordt er onder meer huiswerkles, Nederlandse les en fietsles gegeven.
De activiteiten bevorderen de sfeer ten goede, meer bewoners leren elkaar kennen en helpen elkaar. Zo gaan bijvoorbeeld diegenen die Engels spreken mee naar doktersafspraken met Oekraïners die niet goed Engels spreken. Moeders met kinderen/families kunnen ervaringen en informatie uitwisselen over bijvoorbeeld scholen, werk en sporten. Voor alleenstaanden dragen activiteiten bij aan het verminderen van de eenzaamheid en het uitbreiden van hun netwerk. Sommige alleenstaande oudere vrouwen passen bijvoorbeeld op kinderen van jonge alleenstaande moeders.